بعد اجتماعی فرهنگی
بعد اجتماعی فرهنگی یکی از بنیادی‌ترین ابعاد توسعه است. فرهنگ به عنوان موتور محرکه جوامع انسانی، بازتابی از اسرار درونی و اندیشه‌های انسان است. هر فرهنگی، رهیافت مردم را در سازش با محیط به نمایش می‌گذارد. این رهیافت‌ها در دراز مدت به دگرگونی‌های اقتصادی، تکنولوژیک و سیاسی پاسخ می‌دهند؛ رهیافت‌هایی که پاسخ مناسب نداشته باشد، بعید است گسترش یابند و جوامع دیگر از آنها الگوبرداری کنند.
توسعه فرهنگی
میزان توسعه فرهنگی هر جامعه را نیز می‌توان بر پایه میزان احترام شهروندان آن جامعه به اخلاق محیطی، عادت‌های پسندیده گذشته و توجه شان به محافظت از میراث فرهنگی، نگهداری آنچه از سوی انسان بنا شده است و پاسداری از محیط طبیعی سنجید. قنات گذشته از کارکرد اقتصادی، در عرصه اجتماعی- فرهنگی نیز دارای کارکردهای گوناگون است.
جالب‌ترین دستاورد
قنات به عنوان فنی سازگار با محیط، یکی از جالب‌ترین دستاوردهای تکنولوژیک بشر و یکی از عناصر بنیادین در رشد و اعتلای فرهنگ مردمان ساکن در بخش‌های خشک و نیمه خشک کشور به شمار می‌آید. همیاری و اشتراک مساعی، یکی از کارکردهای اجتماعی-فرهنگی قنات‌ها است. چون کارهای مربوط به قنات از دست یک تن ساخته نبوده و گروهی می‌بایست نیروهای خود را یکی کنند تا بتوانند قناتی احداث کنند و سپس از آب آن بهره‌مند شوند، ناچار نیازمند قانون‌هایی بوده‌اند که شیوه و چگونگی بهره‌گیری از آن کار مشترک را روشن سازد. این گونه شیوه‌های مشترک در طول زمان، رفته رفته ژرف و استوار شده تا به شکل عرف و سنت درآمده است.
قنات تنها سرمایه‌ای طبیعی به شمار نمی‌رود، بلکه با پرداختن به کارهای قنات در روستا، فضای مشارکت در میان روستاییان تقویت می‌شود. همچنین، قنات به مثابه نمونه‌ای موفق از مشارکت روستاییان، که تأمین‌کننده نیاز آنها به آب بوده، روحیه توانمندی را در میان روستاییان پدید آورده است؛ چرا که آنها توانسته‌اند به صورت خودجوش، یکی از مهمترین چالش‌های فراروی روستا را که همانا تأمین منبع آب روستا است، حل کنند و برای حفاظت و بهره‌برداری از آن به صورت جمعی تلاش کنند. از اینرو، این روحیه نزد روستاییان تقویت می‌شود که می‌توانند بدون کمک‌های خارج از روستا، بر سایر مشکلات نیز غلبه کنند. از دیگر مزایای تأکید بر این‌گونه حرکت‌های خودجوش و تداوم آن در روستاها رویکردی است مبنی بر آنکه روستاییان با خوشبینی بیشتر نسبت به مشارکت، با برنامه‌ریزان توسعه روستایی همراه شوند؛ زیرا پس از گذشت چند دهه تلاش برای توسعه روستایی، عدم مدیریت صحیح مبتنی بر مشارکت نهادمند روستاییان با هدف تحقق اهداف توسعه، از علل ناکامی طرح‌های توسعه شناخته شد. به عبارت دیگر، در طرح‌های توسعه روستایی، روش‌های مبتنی بر مشارکت روستاییان در وجوه چهارگانه مشارکت شامل مداخله در تصمیم‌گیری، نظارت، اجرا و برخورداری از منافع از موفق‌ترین روش‌های توسعه روستایی شناخته می‌شوند، که متأسفانه در ایران، به رغم پیشینه فرهنگی قوی مشارکت و وجود گونه‌هایی از آن در جوامع روستایی، در برنامه‌های توسعه پس از اصلاحات ارضی نادیده گرفته شد.
از دیگر کارکردهای اجتماعی- فرهنگی قنات در مناطق خشک و نیمه خشک کشور راه‌اندازی گفتگو و مذاکره میان مردمان آن دیار است. مردمان ساکن در این گونه نواحی به علت محدودیت منابع آب و در نتیجه کاهش محصول و بی‌رونقی اقتصادی، مردمانی قانع بوده و صلح و سازش را بر جنگ و جدال برتری می‌دهند. در مجموع، مهمترین کارکردهای اجتماعی- فرهنگی قنات‌ها را می‌توان چنین برشمرد:
- ایجاد فرهنگ گفتگو و مذاکره میان مردمان ساکن در آبخور قنات‌ها
- ایجاد روحیه همیاری و همسویی میان مردمان
- ایجاد شیوه‌های مشترک در طول زمان به صورت عرف و سنت
- گسترش روحیه قنات و شکیبایی
- گسترش فرهنگ تسامح، مدارا و صلح‌جویی
- خودنمایی به عنوان یک اثر فرهنگی- هنری
- ایفای نقش در اسطوره‌سازی
- پیوند ناگسستنی با مسائل مذهبی و اعتقادی مردمان
- تأثیر بر زبان، لهجه و گویش‌های مردمان
- بازنمایی سخت‌کوشی و تلاش مردمان نواحی خشک و نیمه خشک
- ترویج فرهنگ کار و تلاش گروهی
