پیش از ورود تکنولوژی حفر چاه و پمپاژ آب ، قنات فرصت اسکان جمعیت و فعالیت اقتصادی در مناطق کم‌بارش و بدون آب سطحی را فراهم کرد. بنابراین در آن زمان اهمیت قنات معادل با ارزش حیات در این نواحی بوده است. اما اکنون نیز با وجود روش‌های مدرن برای دسترسی به آب، همچنان قنات سازه‌ای ارزشمند است. از مزایای عمده قنوات به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
- باتوجه به این که حفر قنات و سرمایه‌گذاری آن به زمان‌های گذشته برمی‌گردد، این سازه‌ها درحال حاضر فقط نیاز به نگهداری و مرمت دارند. لذا در صورت به کارگیری شیوه‌های اصولی و مناسب بهره‌برداری و نگهداری عمر قنوات نسبت به سایر تاسیسات آبی بیشتر است.
- استخراج آب در قنوات توسط نیروی ثقل و بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت پذیرفته و با دانش و آگاهی محلی مطابقت دارد. لذا هزینه استحصال آب و نیز قیمت تمام شده آب نسبت به روش چاه ارزان‌تر است.
- استحصال آب بر اساس توازن طبیعی لایه‌های آبدار صورت گرفته و مناسب با بیلان آبی منطقه است و مانع از افت سطحی ایستابی در منطقه می‌شود.
- هزینه نگهداری قنات از چاه کمتر است.
- قنات در تقویت و تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت نقش بسیار مثبتی دارد. باتوجه به وجود نظام بهره‌برداری از آب قنوات بر اساس رضایت عموم بهره‌برداران، تجارب گذشته و انطباق آن با فرهنگ بومی، این سازه نقش بسیار مثبتی در تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت و قابلیت الگو برداری از سازه‌های مدرن را دارد.
- چون درعملیات قنات اغلب از ابزار آلات ساده و به خصوص نیروی کارگری بهره‌برداران سهیم در قنات استفاده می‌شود، لذا با امکانات محلی قابل نگهداری است.
- درمناطق کوهستانی وکوهپایه‌ها، قنات منطقی‌ترین و اصولی‌ترین طریق استحصال آب است.
- قنات موجب اشتغال‌زایی در منطقه شده، از این طریق نیز به رونق اقتصادی منطقه و توسعه پایدار کمک می‌کند. اهمیت فرهنگی وجود قنات در روستا و حس تعاون در بین بهره‌برداران قنوات از شاخص‌های قنوات است.
- به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی بازمانده از گذشتگان درکشور تلقی می‌شود و ظرفیت جذب گردشگر فراوانی دارد.
مجموعه این مزیت‌ها و فواید قنات را می‌توان در سه کارکرد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی دسته‌بندی کرد.
کارکرد اقتصادی قنات
یکی از ابعاد مهم توسعه، بعد اقتصادی آن است. قنات‌ها به عنوان شریان‌های حیاتی مناطق خشک و نیمه خشک کشور، در بعد اقتصاد، نقشی بنیادین بازی می‌کنند. زیرا آب به عنوان یک عامل زیربنایی، راهگشایی اساسی در امر توسعه است. اهمیت این مایع گران‌بها تنها به مصارف شخصی و خانگی محدود نیست، بلکه آب یکی از بزرگترین سرمایه‌های ملی هر کشور به شمار می‌آید و نقشی چشمگیر در توسعه اقتصادی دارد. اجرای طرح‌های کشاورزی و صنعتی در هر منطقه، پیش از هر چیز به وجود منابع آب کافی و مناسب وابسته است و همه برنامه‌ریزی‌های کشاورزی و صنعتی به تعیین مقدار آب موجود بستگی دارد. تولید هیچ فرآورده کشاورزی و کالای صنعتی، بی آب امکان‌پذیر نیست و هیچ پروژه بزرگی به اجرا در نمی‌آید، مگر آنکه آب لازم برای آن از پیش تدارک دیده شده باشد.
قنات، مطمئن‌ترین و پایدارترین گزینه در بهره‌برداری مطلوب از سفره‌های آب زیرزمینی است و به علت میسر بودن بهره‌گیری از امکانات و زیرساخت‌های بومی، کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در مصرف انرژی، می‌تواند توجیه‌گر سرمایه‌گذاری و هدایت بخشی از سرمایه‌ها در نواحی خشک و نیمه خشک باشد. در واقع، سیستم قنات یکی از دیرینه‌ترین و با صرفه‌ترین روش‌های استخراج آب‌های زیرزمینی، است که از روزگاران باستان در ایران زمین رایج بوده است. از جمله ویژگی‌های پرارزش قنات، آوردن آب‌های زیرزمینی به صورت ثقلی، بی صرف انرژی، به سطح زمین است که از نظر اقتصادی، بسیار اهمیت دارد. همچنین در مقایسه با چاه، قنات دارای عمری مفید بوده و بازده اقتصادی آن چندین برابر چاه است.
بررسی تاریخچه قنات در ایران و به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک کشور بیانگر آنست که این منبع آبی، همواره نقشی بنیادین در توسعه کشاورزی و فعالیت‌های مربوط به آن داشته و رونق اقتصادی، کار و فعالیت در جهت شکوفایی و افزایش جمعیت در قلمروهای مربوطه، در گرو قنات‌ها بوده است. همچنین در این نواحی به دو علت نیاز به آب بیش از مناطق دیگر است: نخست اینکه در این گونه نواحی، آب عامل محدودکننده است؛ به گونه‌ای که توسعه منابع دیگر نیز بدان بستگی دارد. دیگر اینکه در مناطق خشک و نیمه خشک، معمولاً سطح زندگی مردم پایین‌تر است. بالا رفتن سطح زندگی همراه با افزایش مصرف آب است و چون برنامه‌های عمرانی در این مناطق در جهت بهبود سطح زندگی مردم است، نیاز به آب زیادتر است. از این رو حیات اقتصادی مناطق خشک و نیمه خشک کشور در گرو منابع آ ب زیرزمینی این نواحی است. رونق کشاورزی، صنعت، استقرار گروه‌های انسانی و ایجاد شهرها و روستاها، صنایع دستی و دیگر فعالیت‌ها به میزان بهره‌برداری از آب وابسته است.
برای زمان‌های طولانی آبیاری مزارع، در پناه قنات از وابستگی‌های سیاسی و اقتصادی مصون بوده و بین زارعین نوعی همکاری وجود داشته است. اما با ورود تکنولوژی چاه عمیق به روستاها و مزارع، کشاورزی از نظر اقتصادی به خارج وابسته شد. گاهی اتفاق می‌افتد که زمین زیر کشت است و مخصوصا در فصل تابستان که گیاهان کشت شده احتیاج بیشتری به آب دارند موتور چاه از کار بازمانده و زارعین برای پیدا کردن لوازم یدکی به شهرهای بزرگ می‌روند و در فاصله زمانی که لوازم یدکی را پیدا کرده و به ده مراجعت، می‌نمایند زراعت آنها خشکیده و از میان می‌رود و ضرر اقتصادی مهمی به زارعین و در نهایت به کشاورزی ما وارد می‌سازد. ممکن است سوخت به اندازه کافی برای موتور چاه عمیق موجود نباشد که در نتیجه به واسطه کار نکردن موتور و نبودن آب، سطح کشت تقلیل پیدا کند. از طرفی باید برای تعمیر و جابجایی چاه و راه اندازی موتور یک مکانیسین و یا دستگاه حفار را از شهر به ده دعوت و حقوق زیادی پرداخت نمود ولی مقنی ها یا متخصصین حفر و تعمیر قنات، از بین خود کشاورزان می‌باشند و به محض اینکه کوچکترین نقصانی در امر آبدهی قنات مشاهده شود فوراً به داخل قنات می‌روند و نسبت به لایروبی و تعمیر آن اقدام می‌کنند. بنابراین چون قنات مانند چاه عمیق احتیاج به دستگاه حفار موتور و لوازم یدکی که باید از خارج وارد کنیم ندارد و همچنین نیاز به تعمیرگاه در سطح روستا نداشته و تمام وسایل حفر و تعمیر آن در محدوده روستاها فراهم است، وابستگی روستاییان به محیط بیرون از روستا کاهش پیدا می‌کند.
قنات به عنوان سازگارترین و باصرفه‌ترین شیوه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی می‌تواند در کاهش هزینه‌های تولید و در نتیجه رونق تولیدات کشاورزی و صنعت بسیار مؤثر باشد. در مجموع، رونق اقتصادی این نواحی در گرو بهره‌برداری بخردانه از منابع آبی این نواحی است که قنات در این زمینه می‌تواند مهمترین نقش را بازی کند. مهمترین کارکردهای اقتصادی قنات را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
- تأمین آب شرب شهرها و روستاهای واقع در پیرامون قنات‌ها
- توسعه و رونق کشاورزی
- بهره‌برداری در امور مربوط به صنعت
- استفاده در زمینه دامداری
- پرورش آبزیان
- به گردش انداختن چرخ آسیاب‌های آبی
- جلوگیری از شور شدن زمین‌ها و آب‌های زیرزمینی
- بالا بردن ارزش زمین‌های کشاورزی و دیگر زمین‌های آبخور قنات‌ها
- سکونت‌پذیر شدن زمین‌های خشک و نیمه خشک، رونق یافتن تجارت و در نتیجه جلوگیری از مهاجرت و انتقال مشکلات به دیگر نواحی کشور و…
- عدم نیاز به مصرف انرژی
